Từ xưa đến nay, người Quan họ rất coi trọng trầu têm cánh phượng - thứ được ví như là một đôi bạn (phượng và loan), hay cũng tựa liền anh và liền chị Quan họ không thể tách rời. Hễ có khách quý đến chơi nhà, tham dự một canh hát, bao giờ người Quan họ cũng phải có cơi trầu cánh phượng nâng lên mời khách để thể hiện tấm lòng tình nghĩa.
 |
| Trầu têm cánh phượng là nét văn hóa độc đáo của người Quan họ Bắc Ninh. Ảnh: Dương Thắng |
Mỗi miếng trầu têm cánh phượng là những tác phẩm nghệ thuật bé xinh được chăm chút từ bàn tay khéo léo của các liền anh, liền chị. Một miếng trầu têm đẹp phải thể hiện được nét nghệ thuật truyền thống độc đáo, như người xưa truyền nhau, nhìn miếng trầu biết được tính cách người têm: giản dị hay cầu kỳ, đậm đà hay nhạt nhẽo.
Thoạt ngắm cơi trầu từ tay Quan họ chủ, khách quý sẽ thấy, trầu têm cánh phượng được tạo hình như một chú chim phượng nhỏ, biểu tượng cho sự thanh cao, trang nhã và vĩnh cửu. Lá trầu, quả cau được chọn để làm phải thật tỉ mỉ, kĩ lưỡng mà chỉ những người Quan họ dày dặn kinh nghiệm, đã thạo ngón nghề mới biết độ nào là vừa.
 |
| Liền anh, liền chị làng Quan họ cổ Hoài Trung (Bắc Ninh) khéo léo têm trầu cánh phượng. Ảnh: Dương Thắng |
Theo Nghệ nhân ưu tú Ngô Thị Nhi (làng Quan họ Viêm Xá), nghệ nhân Dương Văn Quyến (làng Quan họ Hoài Trung) - những cây đa cây đề trong nghề chơi Quan họ từng chia sẻ, giầu quế được sử dụng là loại lá bánh tẻ nhỏ, dày, màu xanh đậm, có độ dẻo dai tốt để dễ tạo hình và không bị rách.
Cau bẻ từ trên cành cao vút không quá non, cũng chẳng quá già sẽ giữ được độ giòn và màu đẹp. Lại có vỏ cây chay cắt miếng vừa phải, màu đỏ tươi tự nhiên nhằm tạo đầu và đuôi chim phượng.
Ngoài ra, để làm mắt chim phượng, các liền anh, liền chị chọn sợi râu cau mảnh ở đầu cuống quả, khéo léo cài cho miếng trầu sinh động như có hồn. Nâng miếng trầu têm cánh phượng lên tay ngắm nghía mà cảm nhận được sự sắp đặt rất có duyên, như một món quà nhỏ bình dị, đầy trân trọng mà Quan họ chủ dùng mời khách.
Điểm đặc biệt ở trong miếng trầu têm cánh phượng còn ẩn nấp ở lá trầu phải được rọc đúng 9 dải. Sinh - lão - bệnh - tử, lặp lại ba lần và kết thúc bằng một lần sinh, tượng trưng cho vòng đời. Điều này thể hiện triết lý của người Quan họ: Văn hóa luôn sinh sôi, tiếp nối, lan truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác.
Đã có trầu đẹp, người Quan họ lại có lối mời trầu cũng rất tinh tế, tao nhã. Mời trầu không thể mời khơi khơi mà có diễn xướng lề lối đàng hoàng. “Chim khôn kêu tiếng rảnh rang/Người khôn nói tiếng dịu dàng dễ nghe”.
Mỗi lời mời trầu vừa là tiếng lòng bày tỏ sự trân quý khách phương xa tới chơi, lại nhẹ nhàng, kín đáo thể hiện cốt cách lịch thiệp, thanh tao của người Quan họ:
"Dạ! Nhất niên, nhất lệ, năm mới tháng xuân, anh em chúng em đi hội cầu may, được gặp đương Quan họ liền chị người đây, anh em chúng em có cơi giầu xin mời đương Quan họ liền chị đấy ạ.
Dạ! Thưa đương Quan họ liền anh, chị em chúng em còn cả sữa non măng, nhận giầu đã vậy biết nói năng thế nào đấy ạ.
Dạ! Giầu này trong tráp mở ra, giấu thầy, giấu mẹ mang ra mời người, xin mời đương Quan họ liền chị xơi khẩu giầu rồi cất câu ca lên, để cho anh em chúng em được học đòi đôi ba nối đấy ạ.
Dạ! Đương Quan họ liền anh đã mời giầu thì chị em chúng em xin nhận đấy ạ".
Trong sinh hoạt văn hóa Quan họ, miếng trầu cánh phượng thường ít khi ăn ngay, mà được cầm về làm kỷ niệm, đặt trong cơi trầu để bên mình nằm, như một cách gìn giữ và trân trọng tình cảm được trao gửi. Chỉ khi nào miếng trầu bị hỏng, không còn dùng được nữa, người Quan họ mới lặng lẽ bỏ đi, như tiễn một điều đẹp đẽ đã qua.
 |
| Canh hát Quan họ dưới thuyền ở Hội Lim (Bắc Ninh). Ảnh: Lê Tuyến |
Miếng trầu têm cánh phượng tuy nhỏ nhưng chứa đựng nhiều giá trị lớn, không chỉ thể hiện bàn tay khéo léo, tỉ mẩn mà còn minh chứng cho tấm lòng son sắt, tình nghĩa của người Quan họ Bắc Ninh.
Dòng thời gian chảy trôi, trầu têm cánh phượng và văn hóa mời trầu vẫn luôn được người dân Quan họ Bắc Ninh giữ gìn, phát huy, cùng với nhiều dấu ấn khác giúp văn hóa Quan họ ngày càng đậm đà trong đời sống hiện đại.
